«Το γήρας: Εκεί που είσαι ήμουν, κι εκεί που είμαι θα ‘ρθεις»

Πέρσι η Γεωργία Μαυραγάνη σκηνοθέτησε (σε κείμενο δικό της και της ομάδας Happy End) στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών μια έξυπνη και συγκινητική παράσταση για την εφηβεία, με τίτλο «Όχι αθώος πια» – αν και απευθυνόταν σε εφηβικό κοινό, νομίζω ότι πιο πολύ «μιλούσε» στους γονείς των εφήβων. Τώρα, στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού, καταπιάνεται με μια άλλη ηλικιακή κατάσταση, το γήρας, θέμα δύσκολο μια που βρίσκεται στον αντίποδα της λατρείας της σύγχρονης κουλτούρας για ό,τι λάμπει, για τα νιάτα και την ομορφιά. Πόσο μάλλον που σε τούτα τα δύσκολα τελευταία χρόνια συμβαίνει μία υποχθόνια επίθεση προς στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας. Παρουσιάζονται σα βδέλλες που απομυζούν την ζωτική ενέργεια της χώρας, αφού το προσδόκιμο της ζωής είναι υψηλό και  οι νέοι, χειμαζόμενοι από την ανεργία, φεύγουν για ξένες χώρες. Κι είναι παράξενο πώς, αυτό που είναι αναπόφευκτο για όλους, τα γηρατειά, αντιμετωπίζεται σαν ένα απόμακρο δυσάρεστο φαινόμενο, σαν ένα βάρος για όλους όσους δεν ανήκουν (ακόμη) στην ηλικιακή κατηγορία.

Δεν είναι πολύ καιρός που μου διηγιόταν ο, κοτσονάτος στα 80 του, πατέρας μου το σοκ που υπέστη όταν ένας νέος στο μετρό του παραχώρησε τη θέση του, λέγοντάς του ευγενικά «Έλα, παππού, να καθίσεις!». Ήταν εδώ και χρόνια «αντικειμενικά» παππούς, αλλά ήταν η πρώτη φορά που ήρθε αντιμέτωπος με την εικόνα του, με το πώς τον βλέπουν οι άλλοι. Κάπως έτσι αρχίζει η παράσταση της Μαυραγάνη, μ’ έναν ηλικιωμένο άνδρα να παρατηρεί τον εαυτό του στον καθρέπτη και να λέει: «Κοιτάζω το στόμα μου και τα χέρια μου και δεν μπορώ να πιστέψω στα μάτια μου. Είμαι μόνο ένα παιδί. Ή μήπως δεν είμαι πια; Δεν μπορώ να αντιληφθώ όλα αυτά που έχουν σχέση με το χρόνο. Αυτοί που έχουν μελετήσει το πρόβλημα λένε πως δεν υπάρχει. Είναι αλήθεια. Κλείνω τα μάτια μου και αισθάνομαι 10 χρονών. Και μετά τα ανοίγω και κοιτάζομαι στον καθρέφτη. Κι εκεί … Στέκεται ένας γέρος αδύνατος. Ένας γέρο-έφηβος!».

Μετά την παράσταση, αναζητώ το τρυφερό, και σκοτεινό μαζί, βιβλιαράκι του εκδότη, δραματουργού, συγγραφέα ζωγράφου και γλύπτη Valentino Bompiani «Τα Αόρατα γηρατειά» (εκδ. Άγρα, 2009). Γράφει: «Όταν είσαι γέρος, γίνεσαι αόρατος. Σε μια αίθουσα αναμονής, όλοι στη σειρά, μπαίνει μια κοπέλα ψάχνοντας κάποιον. Κοιτάζει τριγύρω κι όταν φτάνει σ’ εσένα σε προσπερνά λες και είσαι κολονάκι στην εθνική οδό. Τότε ξεκινούν τα γηρατειά». Δεν ξέρω αν για τους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, που ζουν μια ζωή καλλιεργώντας την ικανότητά τους να διακρίνουν, να κατανοούν, να αναδημιουργούν, τα γηρατειά είναι πιο δύσκολα απ’ ό,τι για τους ανθρώπους που έχουν ζήσει στον αφρό της ζωής. Ωστόσο πολλά απ’ όσα γράφει ο Bompiani, συγκινούν βαθιά: «Έλεγε μια κυρία προχωρημένης ηλικίας: “Τι κρίμα που η αγάπη τελείωσε ακριβώς τώρα που θα ήξερα να την απολαύσω σε όλες τις πτυχές της ποίησης!” Ποίηση και θάνατος πηγαίνουν αντάμα» σημειώνει.

Η δραματουργία της παράστασης «Το Γήρας» αφορά στο λεγόμενο θέατρο της επινόησης (devised theatre). To κείμενο προκύπτει μέσα από προσωπικές βιωμένες εμπειρίες των περφόρμερ που μπορεί να είναι ηθοποιοί, μπορεί και όχι -εδώ οι τέσσερις από τους πέντε ώριμους του συνόλου υπήρξαν ηθοποιοί γι’ αυτό και σε τρία σημεία ερμηνεύουν αποσπάσματα από θεατρικά έργα ταιριαστά με το θέμα του έργου, όπως η πρώτη σκηνή από τον «Θείο Βάνια» και το Γ΄ Στάσιμο από το Οιδίπους επί Κολωνώ (όπου γίνεται λόγος για το γήρας το άφιλο, «όπου του κόσμου τα χειρότερα κακά συγκατοικούν»). 

Μικρές σκηνές εναλλάσσονται στις οποίες, όπως είναι φυσικό για το συγκεκριμένο θέμα, οι αναμνήσεις από την περασμένη ζωή των ηλικιωμένων  έχουν σημαντική θέση: ενσταντανέ από την παιδική τους ηλικία, παιδικά τραγούδια, κρίσιμες στιγμές της ενήλικης ζωή τους (συνοδευόμενες με προβολές φωτογραφιών), αγάπες και απώλειες. Αλλά επειδή η ζωή είναι γλυκιά και το τέλος πάντα κάπως μακριά, η σκηνική πράξη εμπλουτίζεται με εμπειρίες από την τωρινή φάση των ηλικιωμένων, δοσμένες κατά κύριο λόγο με χιούμορ. Ναι, η ζωή των ηλικιωμένων είναι συνδεδεμένη με τα προβλήματα της υγείας τους  και τη φαρμακευτική αγωγή τους, με τη μοναξιά κάποιων ημερών, όταν δεν έχουν κάποιον να μιλήσουν,  με τις στιγμές που ανακαλύπτουν ότι αυτό που ήταν πάει οριστικά κι ότι χάσανε πόντους από το ύψος που αναγράφεται στην ταυτότητά τους. Το γήρας συνδέεται, ακόμη, με την αμηχανία τους να γιορτάζουν τα γενέθλια και οι άλλοι να τους τραγουδούν «Γεράκος να γίνεις με άσπρα μαλλιά». Είναι όλα εκείνα τα τραγούδια που τραγουδούσαν νέοι είναι, όμως, και τα τσάμικα που χορεύουν και θα χορεύουν όσο κρατάνε τα πόδια τους -γιατί, ακόμη και βαδίζοντας προς το τέλος, ο πόθος της ζωής είναι πάντα πιο ισχυρός.

Τους πέντε ηλικιωμένους (αν και μία από τις  γυναίκες είναι στα πρώτα –ήντα, μοναδική εκπρόσωπος της μέσης ηλικίας) συμπληρώνει ένας εξαμελής «Χορός» νέων ηθοποιών, που λειτουργούν αντιστικτικά, δίνουν πάσες  και βοηθούν στην ροή της σκηνικής αφήγησης (ωστόσο, κάτι πρέπει να κάνει η σκηνοθέτης με τους  δύο νέους ηθοποιούς που στέκονται άκαμπτοι και αμήχανοι, σαν να βρέθηκαν στη σκηνή με το ζόρι). «Εκεί που είσαι ήμουν κι εκεί που είμαι θα ’ρθεις», ακούγεται κάποια στιγμή, κι είναι πολύ τρυφερή η σκηνή που νέοι και ηλικιωμένοι γίνονται ζευγάρια και χορεύουν τανγκό. Το σύνολο  καταφέρνει να συγκινήσει με τον απλό, ανθρώπινο τρόπο που απαιτεί το θέμα.

Το γήρας είναι η πιο δημοκρατική φάση της ζωής του ανθρώπου. Τότε οι διαφορές ισοσκελίζονται και βλέπει πόσο παρόμοια είναι η σκέψη και η στάση ανθρώπων με εντελώς διαφορετική καταγωγή και διαδρομή. Είμαστε όλοι επιζώντες με αναστολή, έγραφε ο Ζακ Ντεριντά (1930-2004) δηλώνοντας: «παραμένω ανεπίδεκτος διαπαιδαγωγήσεως όσον αφορά τη σοφία του να ξέρεις-να-πεθάνεις ή, αν προτιμάτε, να ξέρεις-να-ζεις» («Μαθαίνοντας να ζεις εντέλει», Άγρα, 2006). Ο νευρολόγος Όλιβερ Σακς, που έφυγε από την ζωή πριν από λίγο καιρό, σ’ ένα κείμενό του τον Φεβρουάριο του 2015, ομολογεί τον φόβο του για το επερχόμενο τέλος του αλλά γράφει πως το συναίσθημα που δεσπόζει μέσα του είναι η ευγνωμοσύνη.  «Αγάπησα και αγαπήθηκα, μου δόθηκαν πολλά και κάτι ανταπέδωσα κι εγώ με τη σειρά μου» και καταλήγει: «Πάνω απ’ όλα, υπήρξα ένα συνειδητό ον, ένα σκεπτόμενο ζώο, πάνω σε τούτον τον πλανήτη, πράγμα από μόνο τεράστιο ως προνόμιο και ως περιπέτεια».

Αλλά για το τέλος κρατώ κάτι άλλο. Ο αυστριακός φιλόσοφος Πολ Φεγεράμπεντ (1924-1994) έκλεισε το αυτοβιογραφικό «Σκοτώνοντας τον χρόνο» (εκδ. Εκκρεμές, 1997) λίγο προτού πεθάνει,  με τις εξής προτάσεις: «Αυτές είναι οι τελευταίες μέρες. Τις ζούμε μία προς μία. Η έγνοια μου είναι, μετά την αναχώρησή μου, να μείνουν μερικά πράγματα από μένα, όχι εργασίες, όχι τελεσίδικες επιστημονικές διακηρύξεις αλλά αγάπη. […] Έτσι θα ήθελα να γίνει, η αγάπη και όχι η διάνοια, να επιζήσει».

Παραστάσεις, βιβλία, οικογένεια, φίλοι, ταξίδια, καθένας συμπληρώνει τα δικά του ουσιώδη, που καθιστούν την περιπέτεια της ζωής, πόθο και γοητεία ανεξάντλητη. Αλλά χωρίς αγάπη, τίποτα.

Πρώτη δημοσίευση: www.lifo.gr, 10.12.2015

http://www.lifo.gr/print/theater_feature/83437