Από τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου το 1962 και μετά, το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου ζητά από μια διεθνή προσωπικότητα να μεταδώσει ένα μήνυμα με θέμα “Το θέατρο και ο πολιτισμός της Ειρήνης”. Αν ρίξουμε μια ματιά στις τελευταίες δεκαετίες, βρίσκουμε αξιόλογα μηνύματα, τα οποία εξυμνούν ιδεώδη που οι παγκόσμιοι πολιτισμοί δεν έχουν κατορθώσει να υπερασπιστούν.
Στο μήνυμα του για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου 2025 ο Θεόδωρος Τερζόπουλος θέτει πολλά και δύσκολα ερωτήματα επάνω στις κρίσεις με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι σήμερα, ενώ διαγράφεται και η απογοήτευσή του την ίδια στιγμή που το θέατρο αγωνίζεται σε παγκόσμια κλίμακα να κομίσει απαντήσεις.
Ο ρόλος της σκηνής δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι τόσο ζωτικής σημασίας όσο σήμερα που βιώνουμε ένα δράμα της πολιτικής. Ενόσω αυταρχικά καθεστώτα σταθεροποιούν την ισχύ τους και παραμορφώνουν πολιτισμικά αφηγήματα, προκειμένου να εξυπηρετήσουν δικά τους συμφέροντα, ο ρόλος του θεάτρου, ως παράγοντας αλήθειας, καθίσταται πιο επιτακτικός από ποτέ. Όντας θεματοφύλακες της έκφρασης του ανθρώπου οι καλλιτέχνες του θεάτρου οφείλουν να γνωρίζουν ότι η καλλιτεχνική πρακτική είναι κάτι περισσότερο από δημιουργία: μπορεί να είναι επίσης και μια πρόκληση.
Παίρνοντας για παράδειγμα την Ουκρανία, όπου η ένοπλη επίθεση δεν έχει απειλήσει μόνο την εθνική κυριαρχία, αλλά έχει στοχεύσει καίρια και την πολιτισμική ταυτότητα. Η αντοχή της ουκρανικής καλλιτεχνικής κοινότητας μας υπενθυμίζει ότι το θέατρο ανθίζει μέσα στην αντίσταση. Ομάδες όπως η Dakh Daughters, με το δυναμικό ανακάτεμα μουσικής δεξιοτεχνίας και αιχμηρού πολιτικού σχολίου, έχουν μετατρέψει την αναπαράσταση σε διαμαρτυρία. Αυτοί οι καλλιτέχνες διακινδυνεύουν την ύπαρξή τους, προκειμένου να θυμίζουν στον κόσμο ότι η πολιτισμική έκφραση δεν μπορεί ποτέ να εξαληφθεί από τη βία και τη χειραγώγηση. Οι Ουκρανοί δραματουργοί έχουν επεξεργαστεί αφηγήματα που επανακαθορίζουν τους κυρίαρχους μύθους και διατρανώνουν την αξιοπρέπεια του έθνους τους.
Οι δημαγωγοί, από την άλλη, επιδίδονται σε μια τέχνη διαστρέβλωσης της γλωσσικής επικοινωνίας και στην επινόηση μυθολογιών που υποβαθμίζουν την πραγματικότητα σε μια απλοϊκή αφήγηση που μιλά για εχθρούς και σωτήρες. Γι’αυτό, ο καλλιτέχνης του θεάτρου γίνεται στόχος -ο δραματουργός που αποδομεί την εξουσία, ο ηθοποιός που ενσαρκώνει τη διαφωνία, ο σχεδιαστής που οπτικοποιεί ένα εναλλακτικό μέλλον. Κάθε πράξη δημιουργική επιβεβαιώνει την πολυπλοκότητα στον αντίποδα της ομοιομορφίας που διογκώνει την προπαγάνδα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αυτή η καταστολή παίρνει συχνά μια ύπουλη μορφή. Παρά το γεγονός ότι οι καλλιτέχνες σπάνια γίνονται αντικείμενο συγκεκριμένων απειλών, η αργή διάβρωση της καλλιτεχνικής ελευθερίας μέσω της χρηματοδότησης, της κοινωνικής πίεσης και τα ιδεολογικά στεγανά έχουν δημιουργήσει ένα κλίμα αυτολογοκρισίας. Όσο η τέχνη συρρικνώνεται τόσο συρρικνώνεται και η δυνατότητα της κοινωνίας να αναρωτηθεί, να οραματιστεί και να στοχαστεί. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι αυταρχικοί ηγέτες δεν έχουν ανάγκη τη βία για να επιτύχουν τους σκοπούς τους. Επιβιώνουν εξίσου αποτελεσματικά και σε έναν πολιτισμό που ευνοεί περισσότερο το βόλεμα παρά την αντιπαράθεση, που δίνει περισσότερη αξία στο θέαμα παρά στην ενδοσκόπηση.
Το θέατρο οφείλει να αποκαλύπτει αυτές τις προκλήσεις, υιοθετώντας μια τολμηρή αναπαράσταση. Αυτό απαιτεί θάρρος, το θάρρος να δημιουργούμε αφηγήματα που φέρνουν στο φως τα τρωτά σημεία και τις αντινομίες των δομών εξουσίας. Όμως για να αντισταθούμε αποτελεσματικά οφείλουμε επίσης να αντισταθούμε στον εντυπωσιασμό. Η δύναμη του θεάτρου δεν έγκειται στη δυνατότητα να κραυγάζει πιο ηχηρά από τους δημαγωγούς, αλλά στη δυνατότητά του να προσελκύει κοινό σε χώρους περισυλλογής, όπου ανθίζει η ενσυναίσθηση και η πολυπλοκότητα αντιμετωπίζεται με κατανόηση.
Σε έναν κόσμο κορεσμένο από παραπληροφόρηση, η σκηνή προσκαλεί το κοινό να εγκύψει σε ερωτήματα δύσκολα αντί να αποδράσει σε ανώδυνες ιδεολογίες. Αυτό προϋποθέτει να βγαίνουμε από παραδοσιακούς χώρους θεαμάτων και να αναλαμβάνουμε δράση στις εκπαιδευτικές κοινότητες, στους δημόσιους χώρους και στα ψηφιακά φόρα, εκεί όπου τα αμφισβητούμενα αφηγήματα πολεμούνται με αποφασιστικότητα. Δεν χρειάζεται να κάνουμε κήρυγμα από σκηνής: οφείλουμε να επιδιώκουμε τη συνάντηση με το κοινό οπουδήποτε και αν βρίσκεται αυτό, προτείνοντάς του ιστορίες που επανεξετάζουν τους συλλογισμούς του και προκαλούν τον διάλογο.
Ενώ γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα του Θεάτρου στις 27 Μαρτίου, φέρνουμε στη σκέψη μας και τη δύναμη που ενώνει τους καλλιτέχνες του θεάτρου πέρα και πάνω από σύνορα. Αυτή η παγκόσμια γιορτή μας προσκαλεί να επαναδιατυπώσουμε τη δέσμευση μας απέναντι στη σκηνή ως τόπο αλήθειας. Το θέατρο δεν είναι μόνο μια έκφραση πολιτισμική, είναι και μια πράξη αντίστασης σε έναν κόσμο που υπομένει τη σιωπή και τον φόβο.
Η Ιστορία έχει δείξει ότι τα αυταρχικά καθεστώτα δεν μπορούν να ξεριζώσουν την θεατρική αντίσταση. Ο Václav Havel χρησιμοποιήσε τη σάτιρα προκειμένου να υπονομεύσει τη σοβιετική καταπίεση. Ο Athol Fugard έφερε στη σκηνή την κτηνωδία του απαρντχάιντ. Οι Ουκρανοί καλλιτέχνες ανεβάζουν σήμερα παραστάσεις μέσα στα συντρίμμια του πολέμου, κηρύσσοντας το δικαίωμα του έθνους τους να υπάρξει. Αυτά τα παραδείγματα καταδεικνύουν ότι η πραγματική δύναμη του θέατρου κρύβεται στην δυνατότητά του να ισχυροποιεί την αλήθεια.
Για να λειτουργούμε μέσα σε αυτό το πνεύμα, χρειάζεται κουράγιο, αυτό που πάντοτε ήταν το σήμα κατατεθέν του θεάτρου. Από τον θυμό του Ληρ μέσα στη θύελλα μέχρι τη θαρραλέα αποκήρυξη της διαφθοράς από τον Άμλετ, η σκηνή μας υπενθυμίζει με κάθε τρόπο ότι η αντιπαράθεση με την εξουσία δεν είναι ούτε μια καινοτομία ούτε μια εναλλακτική λύση. Απεναντίας, πρόκειται για μια διαρκή υποχρέωση.
Το ουκρανικό παράδειγμα αναδεικνύει μια οικουμενική αλήθεια: το θέατρο δεν είναι περιχαρακωμένο σε περίτεχνες σκηνές και πολυτελείς αίθουσες. Ευδοκιμεί σε αντιπυρηνικά καταφύγια, σε εσωτερικές αυλές και μέσα στο πνεύμα όσων τολμούν να φανταστούν έναν κόσμο πιο ελεύθερο. Κάθε θέαμα που επιβεβαιώνει αυτή την ελευθερία αντέχει στις δυνάμεις που επιχειρούν να συνθλίψουν την ατομικότητα και να την αντικαταστήσουν με ένα δόγμα.
Όσο υπάρχουν ιστορίες για να τις διηγηθούμε τόσο θα επιμένουμε. Κάθε πράξη δημιουργική είναι μια πράξη ελεύθερης διαιτησίας και καθεμία από αυτές τις πράξεις συνιστά μια δήλωση ελπίδας.
Jeffrey Eric Jenkins
Πρόεδρος IATC-AICT
Μετάφραση: Γιώργος Παπαγιαννάκης
